πλατωνισμός

Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζεται μια πνευματική κατεύθυνση που προχωρεί πολύ πέρα από τα όρια μιας συγκεκριμένης φιλοσοφικής σχολής (αυτής που ίδρυσε ο Πλάτων) για να γίνει μια γενική τάση της σκέψης που, με διάφορες μορφές και τρόπους, ξαναγυρίζει συνεχώς στην ανθρώπινη ιστορία. Ιστορικά, ο π. άρχισε με την Ακαδήμεια και με τους φιλοσόφους εκείνους που, με μεγαλύτερη ή μικρότερη ιστορική αντίληψη, έτειναν να περιορίσουν τη φιλοσοφία του Πλάτωνα μέσα στα όρια μιας γνήσιας πρωτότυπης ερμηνείας, έπειτα από τις σκεπτικιστικές παρεκκλίσεις του Αρκεσίλαου και του Καρνεάδη ή τις εκλεκτικές του Φίλωνα. Στο έργο αυτό διακρίθηκαν ο Αττικός, ο Αρποκρατίων και ο Καλβίσιος Ταύρος (2ος αι. μ.Χ.). Αλλά ο π. σημείωσε λαμπρή και πρωτότυπη άνθηση κυρίως με τη νεοπλατωνική σχολή και άσκησε ισχυρή επίδραση πάνω στις πρώτες προσπάθειες που έκανε η χριστιανική σκέψη για να εκφράσει το μήνυμά της σύμφωνα με τους κανόνες της ορθόδοξης φιλοσοφικής γνώσης (Ιουστίνος, Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, Ωριγένης, Ευσέβιος). Λιγότερη επιτυχία είχε ο π. με τους Λατίνους πατέρες της Εκκλησίας των πρώτων αιώνων, με τον Άγιο Αυγουστίνο όμως έγινε ένα από τα βασικά στοιχεία της χριστιανικής σκέψης, που υπερίσχυε σαφώς στον Μεσαίωνα, πριν από την αριστοτελική αναβίωση. Η τελευταία –κυρίως με την επίδραση του μεγαλειώδους συστήματος του Θωμά του Ακινάτη– επισκίασε την επιτυχία του π. στη σχολαστική, χωρίς όμως και να την εξαφανίσει, γιατί η διδασκαλία του Αλβέρτου του Μεγάλου τη μεταβίβασε στις κατοπινές γενεές. Την εποχή του ουμανισμού και της Αναγέννησης η επαναφορά στο προσκήνιο των ελληνικών κειμένων του Πλάτωνα και η πλήρης γνώση τους, αν από μια πλευρά ξαναζωήρεψαν τις συζητήσεις γύρω από τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και τις αντιθέσεις μεταξύ «πλατωνικών» και «αριστοτελικών» (π.χ. η περίφημη συζήτηση μεταξύ του Γεωργίου Πλήθωνα και του Γεωργίου Τραπεζούντιου), από την άλλη, κατόρθωσαν ν’ αποσπάσουν τον Πλάτωνα από τον π. και να βοηθήσουν στην ορθότερη γνώση του, αλλά συγχρόνως και να τον απομακρύνουν από τα προβλήματα του σύγχρονου πολιτισμού. Έτσι έμεινε χωρίς αποτέλεσμα η προσπάθεια αναβίωσης της πλατωνικής φιλοσοφίας και σχολής (Φικίνος, Πίκο ντέλα Μιράντολα, Λέων Εβραίος), ενώ ο π. εξακολουθούσε ως γενικότατη πνευματική κατεύθυνση να τροφοδοτεί τις αντιδράσεις στην αριστοτελική επιστημονική φυσιοκρατία (Μπρούνο και Σπινόζα) και στην πολιτική φυσιοκρατία (Καμπανέλα, Τόμας Μουρ και οι άλλοι ουτοπιστές). Στη νεότερη τέλος εποχή, ο Kαρτέσιος, ο Μαλμπράνς και η πλατωνική σχολή του Κέμπριτζ κράτησαν ζωντανή την πλατωνικο-αυγουστινική παράδοση και τυπικά δείγματα της παράδοσης αυτής μπορούμε να συναντήσουμε ακόμα και με στοχαστές όπως οι Ροσμίνι, Μαμιάνι, Μπονατέλι, Άκρι (τους λεγόμενους «Ιταλούς πλατωνικούς»), που κατά την περίοδο της ιταλικής εθνεγερσίας υπεράσπισαν τις αξίες του χριστιανικού π. εναντίον του θετικισμού και του ιστορισμού. Έτσι και σήμερα μπορεί να χαρακτηριστεί κατά μια ορισμένη έννοια ως πλατωνική κάθε τάση που δίνει τα πρωτεία στην ηθική έναντι της επιστήμης, στην άμεση εποπτεία έναντι της λογικής, ή που ξαναζωντανεύει ένα δυϊσμό και μια υπερβατικότητα μεταξύ «υλικού» κόσμου και «πνευματικού» κόσμου, που υποτιμά απροκάλυπτα τον πρώτο υπέρ του δεύτερου, τον οποίο ονειρεύεται στην αιώνια αγνότητα, αναγκαιότητα και ακινησία του. Πλατωνισμός. Μικρογραφία από ένα κώδικα των «Φιλοσοφικών Επιστολών» του Μαρσίλιο Φιτσίνο, του 15ου αι. (Καζανατιανή Βιβλιοθήκη, Ρώμη).

* * *

ο, Ν

1. η ιδιότητα τού πλατωνικού

2. το σύνολο τών ιδεών τού Πλάτωνος, το φιλοσοφικό του σύστημα

3. (κατ' επέκτ.) (παλαιότερα) ακραία ιδεολογική τάση

4. μτφ. ενέργεια χωρίς πρακτικό περιεχόμενο, ωραίες υποσχέσεις που δεν πραγματοποιούνται

5. φρ. «πλατωνισμός τού πνεύματος» — έντονη εκ τών προτέρων προσκόλληση σε μια ιδέα, με αποτέλεσμα να παρεμποδίζεται η ελεύθερη έρευνα γενικότερα, δογματισμός.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. αγγλ. platonism < Πλάτων + -ισμός. Η λ. μαρτυρείται από το 1809 στο Λεξικόν τής Γαλλικής Γλώσσης του Γρ. Ζαλίκογλου].